Vendet nordike në realitet nuk janë socialiste

Danimarka, Norvegjia dhe Suedia nuk duhet të shihen si utopi socialiste. Analizë e Nima Sanandaji, drejtoreshës së Qendrës Evropiane për Sipërmarrjen dhe Reformën e Politikave, e botuar në prestigjozen ‘Foreign Policy’. 

Vendet nordike shpesh përdoren ndërkombëtarisht për të pretenduar se socializmi funksionon. Është e vërtetë që partitë socialdemokrate po gëzojnë sukses në këtë pjesë të botës. Megjithatë, ndërsa vendet nordike po shohin një rikthim të pjesshëm për partitë socialdemokrate, politikat e tyre nuk janë në fakt socialiste, por centriste.

Kombet nordike – dhe veçanërisht Suedia – e përqafoi socializmin midis viteve 1970 dhe 1990. Megjithatë, gjatë 30 viteve të fundit, si qeveritë konservatore ashtu edhe ato të udhëhequra nga socialdemokratët kanë lëvizur drejt qendrës. Sot, socialdemokratët nordikë kanë miratuar politika më të rrepta imigracioni, kanë shtrënguar kërkesat e përshtatshmërisë për sistemet e përfitimeve të mirëqenies, kanë mbajtur një qëndrim më të ashpër ndaj krimit dhe kanë zbatuar politika miqësore ndaj biznesit.

Sistemi nordik i mirëqenies, të cilin njerëzit pëlqejnë ta tregojnë si një shembull të lulëzuar të socializmit, u zhvillua rreth vitit 1970, kur pati një ndryshim politikash në të gjithë shoqëritë nordike drejt taksave më të larta dhe përfitimeve bujare publike. Në shekullin para kësaj kthese, vendet nordike kishin kombinuar sektorë të vegjël publikë dhe tregje të lira për të arritur një rritje të fortë ekonomike. Nga rreth viteve 1870 deri në 1970, për shembull, PBB-ja për frymë e Suedisë u rrit rreth dhjetëfish, norma më e lartë e rritjes në të gjithë Evropën. Pikërisht pas kësaj periudhe të prosperitetit në rritje të shpejtë pati një zhvendosje drejt politikave të taksave të larta. Publiku mbeti skeptik për rritjen e taksave direkte dhe ndryshimi ndodhi kryesisht nëpërmjet rritjes graduale të taksës indirekte të pagave.

Nuk ishte një trajektore e pazakontë: Studiuesit kanë treguar se vendet me nivele më të larta besimi priren të kenë sisteme më të mëdha dhe më bujare të mirëqenies. Besimi dhe përgjegjësia sociale kanë qenë historikisht të forta në këtë rajon, pjesërisht për shkak të nevojës për bashkëpunim në klimën e pafalshme nordike – më e fortë, në të vërtetë, se në pjesën tjetër të Evropës.

Megjithatë, si rezultat i largimit nga politikat me taksa të ulëta, rritja ekonomike ngeci. Gjatë 50 viteve të fundit, për shembull, PBB-ja suedeze për frymë është rritur vetëm me 2.1%.

Sot, vendet nordike kanë ende taksa më të larta dhe sisteme më bujare të mirëqenies se shumica e pjesëve tjera të botës. Por që nga vitet 1990, Suedia dhe vendet e tjera nordike janë fokusuar në forcimin e atyre normave të përgjegjësisë sociale përsëri duke rritur kontrollin e sistemeve të mirëqenies publike, duke reduktuar bujarinë në modelet e mirëqenies dhe duke ulur taksat.

Në të vërtetë, shumë politika nordike tani promovojnë tregtinë e lirë dhe sipërmarrjen e lirë. Indeksi i Lirisë Ekonomike i Fondacionit Heritage , i cili mat se sa kapitalist është një vend duke studiuar rregulloret dhe taksat në fusha të ndryshme të ekonomisë, rendit Danimarkën dhe Islandën në vendet 10, respektivisht 11, më kapitaliste në botë. Finlanda është në vendin e 17-të, Suedia në vendin e 21-të dhe Norvegjia në vendin e 28-të. Për krahasim, Shtetet e Bashkuara renditen në vendin e 20-të. Të drejtat e pronësisë, liria e biznesit, liria monetare dhe liria tregtare janë të forta në vendet nordike.

Kjo lëvizje drejt qendrës po luan rol në politikën elektorale, edhe pse socialdemokratët po fitojnë sërish zgjedhjet. Socialdemokratët nordikë, për shembull, po mbështeten gjithnjë e më shumë në formimin e aleancave me partitë e qendrës. Merrni Finlandën: Në zgjedhjet e vitit 2019, kryeministri Juha Sipila, kreu i Partisë së Qendrës, humbi nga Antti Rinne i Partisë Social Demokrate. Por Rinne-s iu desh të formonte një qeveri të gjerë koalicioni duke përfshirë Partinë e Qendrës, e cila, për shembull, ka nxitur të mos rriten taksat totale.

Suedia, kombi nordik më i populluar, ka ndjekur një trajektore të ngjashme. Socialdemokrati Stefan Lofven ka shërbyer si kryeministër që nga viti 2014. Megjithatë, në peizazhin politik suedez, vetëm një pakicë votuesish mbështesin tre partitë kryesore të qendrës së majtë dhe të majtën, kështu që Lofven është mbështetur në mbështetjen nga e djathta, e Partia e qendrës dhe më parë, partia liberale e qendrës së djathtë.

Në fillim të vitit 2020, qeveria e Lofven shfuqizoi varnskatt , një taksë prej 5 për qind për të ardhurat më të larta, duke ulur ndjeshëm shkallën marxhinale të taksave. Reforma të tjera të fundit përfshijnë privatizimin e pjesshëm të shërbimit shtetëror të punësimit dhe politika më të ashpra ndaj krimit. Social Demokratët kanë premtuar gjithashtu ulje të taksave si pjesë e platformës së tyre për zgjedhjet e 2022, ku partia ka të ngjarë të përfaqësohet nga Magdalena Andersson, ministrja e financave e Suedisë.

Socialdemokratët në Norvegji e gjejnë veten në një situatë të ngjashme me homologët e tyre suedezë: duhet të bashkëpunojnë me një parti qendrore që kundërshton politikat socialiste për të siguruar pushtetin. Dhe ka më shumë shenja se Partia Laburiste social-demokrate e kryeministrit norvegjez Jonas Gahr Store, e cila sapo mundi kryeministren konservatore në detyrë Erna Solberg në zgjedhjet e shtatorit, do të qeverisë me politika më centriste sesa mund të prisnin disa. Store është një milioner i cili më parë ishte i lidhur me Partinë Konservatore të Norvegjisë. Për më tepër, ai ishte sekretar shtetëror dhe shef i stafit në 2000 dhe 2001, kur kryeministri socialdemokrat Jens Stoltenberg mbikëqyri politikat e gjera të privatizimit.

Partive socialdemokrate nordike u është dashur gjithashtu të modifikojnë politikat e tyre të migracionit pasi votuesit e tyre të klasës punëtore janë zhvendosur në parti më konservatore që kërkojnë kontrollin e migracionit. Në zgjedhjet e përgjithshme të Danimarkës 2019, kur udhëheqësja e partisë Social Demokraci, Mette Frederiksen mundi kryeministren në detyrë të qendrës së djathtë për t’u bërë kryeministre, ajo fitoi mbështetje në një platformë që kombinonte politikat tradicionale socialdemokratike me një politikë strikte të imigracionit.

Politika elektorale e kombeve nordike pasqyron tendenca më të gjera larg socializmit gjatë dekadave të fundit. Në vitet 1970 dhe 1980 në Suedi, për shembull, shteti monopolizoi kujdesin për të moshuarit, kujdesin shëndetësor dhe arsimin. Ndërsa shkollat u morën nga shteti, modeli arsimor u largua nga autoriteti i të rriturve dhe nxënësit filluan të drejtojnë mësimin e tyre. Arsimi i drejtuar nga nxënësit u bë një pjesë e rëndësishme e politikave socialiste të Suedisë dhe mbetet një nga mbajtësit kryesorë të asaj periudhe. Por që nga vitet 1990, qeveria ka lejuar që sektori privat të ketë një rol më të madh. Suedia aktualisht ka 823 shkolla private, që operojnë kryesisht si kompani fitimprurëse me financim publik. Disa, si zinxhiri i shkollave Internationella Engelska Skolan, po ofrojnë arsim të udhëhequr nga mësuesit dhe jo nga nxënësit, me rezultate dukshëm më të mira sesa shkollat publike.

Edhe kujdesi shëndetësor po largohet gradualisht nga monopolet publike. Që nga viti 2019, më shumë se 40 përqind e 1,100 qendrave shëndetësore të Suedisë drejtohen nga aktorë privatë fitimprurës. Ndërsa Suedia ka kujdes shëndetësor universal, punonjësit e sektorit privat mbulohen gjithnjë e më shumë nga sigurimet shëndetësore private të paguara nga punëdhënësit e tyre. Në rajonin e kryeqytetit të Stokholmit, 62 përqind e orëve të vizitave në shtëpi të kujdesit për të moshuarit kryhen nga kompani private fitimprurëse. Sistemet e vjetra shtetërore jetojnë në pjesë të Suedisë, për shembull në rajonin verior të Norrbotten, ku vetëm 2 përqind e vizitave në shtëpi të kujdesit për të moshuarit kryhen nga kompani fitimprurëse. Por modelet e mirëqenies po ua lënë vendin gjithnjë e më shumë atyre më centriste, me një rol si për sektorin privat ashtu edhe për atë publik.

Sistemi i pensioneve të Suedisë gjithashtu është bërë gradualisht më i lidhur me performancën e punës së individëve. Një pjesë e pensioneve të qytetarëve investohet në treg dhe individët mund të zgjedhin të investojnë në produkte të kursimeve pensionale nga firma të shumta private. Kursimi plotësues privat nëpërmjet punëdhënësve po bëhet gjithashtu më i rëndësishëm në të ardhurat e ardhshme nga pensionet. Në të gjithë rajonin, reformat e pensioneve kanë përfshirë rregulla më të rrepta për pensionin e parakohshëm, një moshë pensioni fleksibël dhe një lidhje më të ngushtë midis pagës së fituar dhe pensioneve të grumbulluara.

Pjesa më e madhe e fuqisë së shoqërive nordike qëndron në sistemin e avancuar të tregut të lirë.

Këto janë tendencat që po kontribuojnë sërish në suksesin ekonomik dhe social të vendeve nordike. Është thjesht një keqkuptim i zakonshëm që rezultatet e favorshme sociale, të tilla si jetëgjatësia e gjatë dhe madje edhe shpërndarja e të ardhurave, janë rezultat i drejtpërdrejtë i sistemeve të tyre të mirëqenies. Në të vërtetë , këto avantazhe kryesisht evoluan shumë përpara ngritjes së shteteve të mëdha të mirëqenies.

Siç kanë treguar ekonomistët suedezë, Suedia kishte një shpërndarje jashtëzakonisht të barabartë të të ardhurave në vitin 1920 dhe barazia vazhdoi të rritet deri në vitin 1980. Pjesa e luanit të rritjes së barazisë së të ardhurave ndodhi kështu gjatë epokës së tregut të lirë, para rritjes së shtetit bujar të mirëqenies. Në një studim tjetër, ekonomistët treguan se barazia e të ardhurave në Danimarkë është rritur që nga vitet 1920, me shumë përparim që ka ndodhur përpara kalimit drejt taksave më të larta.

Pjesa më e madhe e fuqisë së shoqërive nordike qëndron në sistemin e avancuar të tregut të lirë, prandaj është thelbësore që ato të kthehen në rrënjët e tyre të qendrës. Siç kam shkruar më parë me Klas Tikkanen, drejtor operativ i Nordic Capital, Suedia është një qendër lider inovacioni në Evropë që është në gjendje të tërheqë kapital të huaj në kompanitë në rritje. Një arsye për këtë sukses është politika e saj e zgjuar tatimore, ku fondet nga një investim i suksesshëm në një kompani mund të investohen në kompani të reja dhe tatimi zbatohet vetëm kur realizohen fitimet. Kështu, kapitali i rritjes mund të tërhiqet në një vend me taksa të larta.

Kombet nordike po kombinojnë me sukses sipërmarrjen me një zhvendosje drejt energjive të gjelbra, ku qeveritë punojnë me sektorin privat për të nxitur qëndrueshmërinë mjedisore.

Në fund të fundit, rikthimi i partive socialdemokrate në vendet nordike mund të shpjegohet me fokusin e tyre në zgjidhjet centriste për problemet më të mëdha me të cilat përballen kombet sot. Janë pragmatistët centristë, dhe jo socialistët, ata që duhet t’i mbajnë nordikët si modele në mbarë botën.

*Autorja e këtij teksti është Nima Sanandaji, drejtoreshë e Qendrës Evropiane për Sipërmarrjen dhe Reformën e Politikave. Artikulli origjinal është botuar nga Foreign Policy, dhe përkthyer në shqip nga Gazeta Online Reporteri.net.