“Për disa, lufta nuk ka mbaruar” – Historitë e grave të dënuara nga lufta dhe të heshtura nga shoqëria

Edhe 26 vjet pas çlirimit të Kosovës, disa besojnë se lufta nuk ka mbaruar. Shumë gra dhe burra, të prekur nga lufta e fundit në Kosovë, ende mbajnë plagë të hapura dhe të pashëruara.

Njëzet nga këto rrëfime për gra të përdhunuara seksualisht nga forcat serbe janë mbledhur në një libër nga Garentina Kraja dhe Anna Di Lellio.

“Për një kategori – gratë në këtë libër – duket se kjo luftë nuk ka mbaruar kurrë, sepse ato janë detyruar të jetojnë me pasojat e saj në heshtje”, thotë Kraja.

Kraja, një studiuese dhe gazetare, dhe Di Lellio, një sociologe dhe analist politik, ndoqën luftën e viteve 1998/99 në Kosovë në role të ndryshme.

Por që nga viti 2015 – të frymëzuar nga instalacioni “Mendoj për ty” i Alketa Xhafa Mripës, kushtuar viktimave të dhunës seksuale gjatë luftës – ata kanë kërkuar një mënyrë për të ndihmuar në ndryshimin e narrativës rreth kësaj lufte në Kosovë.

Dhe rezultati përfundimtar është një libër, i botuar më 12 qershor në anglisht, i cili mbledh 20 histori të grave që kanë vuajtur dhunë seksuale gjatë luftës.

“E konceptuam këtë libër si një përgjigje ndaj heshtjes dhe indiferencës që hasnim shpesh brenda dhe jashtë Kosovës, për të njohur dhe ndëshkuar vrasësit e krimit të kryer kundër mijëra grave dhe burrave në Kosovë dhe që vazhdon të rëndojë jetën e të mbijetuarve”, tha Kraja për Radion Evropa e Lirë.

Numri i saktë i personave të përdhunuar gjatë luftës së fundit në Kosovë është i panjohur. Megjithatë, sipas një raporti nga Qendrat e SHBA-së për Kontrollin dhe Parandalimin e Sëmundjeve, kjo shifër mund të jetë deri në 20.

Megjithatë, vetëm rreth 2,000 personave u është dhënë statusi ligjor si të mbijetuar të dhunës seksuale gjatë luftës.

Kraja argumenton se në Kosovën e pasluftës, ku kujtesa kolektive përqendrohet te heronjtë e luftës çlirimtare dhe rezistencës ushtarake, ky libër sjell në qendër pikërisht ata që shpesh kanë mbetur në hije: gratë e përdhunuara gjatë luftës.

Historitë e tyre nuk kufizohen vetëm në periudhën e luftës, por përfshijnë të gjithë jetën e tyre. Për Krajën, kjo ishte e rëndësishme sepse tregonte se si këto gra, në jetën e tyre, kanë përjetuar vetëm kriza emocionale që kur u përjashtuan nga shkolla, për shkak të mentalitetit të familjeve të tyre.

“Jeta e tyre vetëm sa po përkeqësohet. Dhe kjo nuk mbaron me krimin e kryer kundër tyre, por vazhdon edhe pas luftës. Jo vetëm që nuk gjejnë mbështetje nga institucionet, por as nga familjet e tyre”, thotë Kraja.

Për shkak të asaj që qarqet shoqërore në Kosovë e konsideronin humbje të nderit familjar, thotë Kraja, shumë gra zgjodhën të heshtin për përvojat e tyre.

Deri më tani në Kosovë vetëm Vasfije Krasniqi-Goodman, Shyhrete Tahiri-Sulimani dhe Ramadan Nishori kanë folur publikisht për dhunën seksuale që kanë përjetuar gjatë luftës.

Meqenëse shumica e rrëfimeve të tjera, si ato të ndara me Radion Evropa e Lirë gjatë viteve, u dhanë në mënyrë anonime, Kraja dhe Di Lellio i kushtuan një kapitull “Heshtjeve”.

“Ekzistojnë lloje të ndryshme heshtjeje. Në fillim, pasi diçka e tillë i ndodh një gruaje, heshtja e parë është ajo e një miku. Pastaj, heshtja tjetër është sepse ‘të përdhunohesh është një gjë e keqe’. Po 17 anëtarët e familjes që u vranë? Disa kanë pasur përvoja edhe më të këqija”, tha Di Lellio për Radion Evropa e Lirë.

Ajo që e habiti në Kosovë ishte se, më vonë, këto gra vuajtën paragjykime të mëdha nga gratë e tjera në familjet e tyre.

Kraja, që nga fillimi i karrierës së saj si gazetare lufte e deri në punën e saj si këshilltare e ish-presidentes së Kosovës, Atifete Jahjaga, ka ndjekur nga afër historitë e të mbijetuarve të dhunës seksuale gjatë luftës.

Ndërkohë, Di Lellio, aktualisht profesor i ndërhyrjes humanitare dhe etikës në luftë në Universitetin e Nju Jorkut, u punësua në vitin 1999 si konsulent për Programin e Ushqimit të Kombeve të Bashkuara në Kosovë.

Për Di Lellion, është shumë e rëndësishme të nxjerrë në pah forcën e këtyre grave. Kjo është arsyeja pse libri titullohet edhe “Lidhja më e fortë” (në anglisht). Lidhja më e fortë – për forcën që ato kanë treguar brenda familjeve të tyre dhe për forcën që gratë që udhëheqin organizatat joqeveritare kanë treguar në ofrimin e ndihmës për ata që kanë nevojë.

“Forca e shpirtit të tyre është e pabesueshme. ‘Lidhja më e Fortë’ u referohet atyre për mënyrën se si arritën të jetonin pas gjithçkaje që u ndodhi, për mënyrën se si arritën të luftonin për të drejtat e tyre”, thotë Di Lellio.

Për të, krahasimet me vendet e tjera janë të pashmangshme. Ajo thotë se historitë e të mbijetuarve të dhunës seksuale në Kosovë nuk kanë vonuar të dalin në dritë, duke marrë parasysh histori të ngjashme në vende të tjera.

Ajo përmend gratë gjermane të përdhunuara nga forcat ruse dhe gratë koreane dhe kineze të përdorura si skllave seksi nga ushtria japoneze si shembuj të rasteve kur histori të tilla filluan të tregoheshin vetëm 60 ose 70 vjet më vonë.

“Nuk mund të jemi kurrë të kënaqur, do të donim të bënim më shumë. Por nuk vonoi shumë. Dhe fakti që ata u përfshinë në kategorinë e viktimave civile të luftës, që kanë pension, është shumë i rëndësishëm”, thotë Di Lellio.

Por a mund të bëhet më shumë? Absolutisht, thotë ai.

Di Leillo mbetet kritik ndaj funksionimit të komisionit qeveritar të ngarkuar me njohjen e statusit të të mbijetuarve të dhunës seksuale gjatë luftës në Kosovë.

«Ata duhet të lehtësojnë disa nga standardet për verifikimin e përfituesve të pensioneve», thotë ai.

Di Lellio citon rastin e një gruaje që u detyrua të shkonte në ndërtesën e Komisionit për t’u intervistuar rreth përvojave të saj gjatë luftës. Ishte pikërisht në atë ndërtesë që ajo ishte mbajtur nga forcat serbe gjatë luftës.

“Përmes organizatave me të cilat të mbijetuarit kanë punuar, le të themi, për 17 vjet, ata duhet të dinë se diçka u ka ndodhur dhe se nuk po kërkojnë para falas”, shton ajo.

Statusi i viktimës së dhunës seksuale gjatë luftës u garanton përfituesve një pension prej 230 eurosh në muaj dhe disa përfitime të tjera, të tilla si kujdes shëndetësor falas dhe avantazhe punësimi.

Sipas ligjit të Kosovës, të miratuar në vitin 2014, ky status i jepet kujtdo që mund të bindë një komision qeveritar se ai ose ajo ka qenë viktimë e dhunës seksuale gjatë luftës në Kosovë, pra në periudhën nga 27 shkurti 1998 deri më 20 qershor 1999.

Organizatat që punojnë me të mbijetuarit e dhunës seksuale gjatë luftës mbështesin që kandidatët të intervistohen fizikisht vetëm kur është absolutisht e nevojshme. Në vitet e fundit, ato janë ankuar se pothuajse të gjithë kandidatët thirren për intervistë.

Por tani, 26 vjet pasi trupat e NATO-s hynë në Kosovë, Kraja thotë se është koha për të reflektuar më thellë mbi pasojat e asaj që ndodhi në Kosovë në fund të viteve 1990.

“Edhe pse 12 qershori është festë zyrtare, do të doja që kjo ditë të shërbejë edhe si një moment reflektimi për ata njerëz që nuk e përjetuan fundin e luftës si pjesa tjetër prej nesh, për ta dokumentuar këtë kapitull si pjesë të historisë së Kosovës”, thotë Kraja.

Di Lellio thotë se, ndërsa historitë e të mbijetuarve të dhunës seksuale gjatë luftës në Bosnjë dhe Hercegovinë janë të njohura ndërkombëtarisht dhe kanë çuar në ndryshime në të drejtën ndërkombëtare, e njëjta gjë nuk vlen për Kosovën.

«Ideja është që kjo [histori e dhunës seksuale në Kosovë] të bëhet e njohur edhe ndërkombëtarisht», thotë ajo, duke shpjeguar pse libri u botua në anglisht.

Kraja thotë se duke treguar këto histori, qëllimi i tyre është të ndihmojnë në parandalimin dhe shmangien e përsëritjes së këtyre rasteve dhe të rrisin ndërgjegjësimin se si duhen trajtuar ato.

«Kjo shkon përtej Kosovës», përfundon Kraja.