Serbisë i duhet respekti i Kosovës, jo toka e saj

Autor: Edward P. Joseph

Bisedimet për paqe kanë rënë përsëri në Ballkan – por Greqia dhe Maqedonia treguan rrugën e duhur për të vazhduar përpara.
“Ne jemi këtu për të ndërtuar ura dhe për të shembur mure”, i tha kryeministri grek Alexis Tsipras homologut të tij Zoran Zaev, gjatë vizitës së tij në Maqedoninë e Veriut më 2 prill, i pari kryeministër grek që shkoi në vizitë.
“Më rrëzoni në rrugë, por unë nuk do ta njoh Kosovën”, tha presidenti serb Aleksandar Vuçiq në një intervistë televizive në transmetuesin publik të Serbisë më 8 maj.
Dy liderë të Ballkanit mundohen me dy marrëveshje të vështira të arrijnë në pikëpamje diametralisht të kundërta. Kontrasti i mprehtë midis optimizmit të Tsipras të Greqisë dhe kokëfortësisë së Vuçiqit të Serbisë përmbledh zgjidhjen shumë të rëndësishme për rajonin.

Duke kapërcyer dhjetëvjeçarët e egër, Tsipras negocioi një marrëveshje përparimi mbi çështjet e ndjeshme të identitetit kombëtar që panë fqinjin verior të ndryshojë emrin e saj në Maqedoninë të Veriut. Një triumf i paqebërjes, Marrëveshja e Prespës i heq të gjitha pengesat për një të ardhme të respektueshme dhe bashkëpunuese mes këtyre ish-kundërshtarëve që dikur ishin mbyllur në një luftë të egër.

Ndërkohë, Serbia dhe Kosova mbetën të zhgënjyera në armiqësi, të paafta për të gjetur një mënyrë që Beogradi ta njohë ish-provincën, tashmë të shkëputur në kufijtë aktualë.
Duke u kapur në egërsinë e viteve 1990-ta, anëtarët etnikë shqiptarë të parlamentit kanë akuzuar forcat serbe për gjenocid, një akuzë që Beogradi me zemërim e hedh poshtë, duke i quajtur kundërshtarët e tij në Prishtinë si “banditë” dhe “kriminelë”.
Plotësimi i politikës boshe mbi Kosovën – përplasja më e vjetër, më e urryer në rajon – është një çështje urgjente. Me bërjen e Bosnje dhe Hercegovinës, Rusia vazhdon të nxisë ndarjen dhe Evropa ngurron, barra e rëndë në Ballkan përsëri bie mbi Shtetet e Bashkuara. Për t’u rimëkëmbur nga përplasjet e fundit perëndimore, Uashingtoni duhet të heqë thelbin e përparimit mbi Maqedoninë dhe ta zbatojë atë në Kosovë.
Çelësi i Marrëveshjes së Prespës nuk ishte vetëm guximi i udhëheqësve në Athinë dhe në Shkup, por edhe qasja e tyre gjithëpërfshirëse ndaj problemit.
Në vend se të gjendet një rrugë më e shkurtër – duke u përqendruar vetëm në një emër të ri për Maqedoninë që Greqia mund të pranonte – Tsipras dhe Zaev trajtuan një sërë ndryshimesh që e bënë emrin “Maqedoni” një çështje të tillë paralizuese dhe të tretë në renditje.
Përmes negociatave të zgjuara, të ndihmuar nga një ndërmjetës i aftë amerikan dhe i diplomacisë së SHBA-së, Athina dhe Shkupi erdhën me një formulë për njohjen e rrëfimeve të papajtueshme të njëri-tjetrit për të kaluarën dhe me një mekanizëm të zgjuar për të hedhur versionet e tyre të historisë.
Rezultati është një shteg për njohje të plotë dhe të kompletuar. Vizita historike e Tsipras në Shkup, si vizita e Anwar Sadat në Jerusalem, ishte mishërimi i asaj njohjeje.
Përderisa përfitimet e Marrëveshjes së Prespës rriten dhe marrëdhëniet vazhdojnë të ngrohen, kundërshtimi i fortë ndaj marrëveshjes në të dy vendet do të pakësohet. E njëjta perspektivë është e mundur edhe në Kosovë. Për fat të keq, as Vuçiq, as Presidenti i Kosovës Hashim Thaçi nuk kanë vizion të homologëve të tyre grekë dhe maqedonas. Qasja e tyre e favorizuar është një plan i konceptuar keq, deri më tani mbështetur nga Brukseli dhe Uashingtoni – për të ndarë Kosovën në veri, ku serbët jetojnë pranë kufirit me Serbinë, ndërkohë që heqin dorë nga pjesë të Serbisë jugore ku shqiptarët janë të përqendruar për t’u këmbyer.

Përveçse do të rezultojë në lëvizjet masive të popullsisë për pakicat e vendosura në anën e gabuar të kufirit të ri, ndarja do të përshpejtonte forcat centrifugale që kërcënojnë të copëtojnë Bosnjën dhe të rihapin çështjen e kufijve rreth rajonit.
Për këtë arsye, kancelarja gjermane Angela Merkel me mençuri e prishi planin e ndarjes në një samit rajonal në Berlin në fund të muajit të kaluar. As Merkel as ndonjë udhëheqës tjetër nuk kanë paraqitur një alternativë. Franca planifikon të presë një tjetër diskutim të nivelit të lartë në korrik. Por baza për dialog të vazhdueshëm mbi çështjen e Kosovës mbetet e paqartë – përveç një pike të re: Si Vuçiq dhe Thaçi kanë bërë thirrje për angazhim të nivelit të lartë të SHBA-së.
Kjo krijon luhatje. Si hap i parë, Uashingtoni duhet të kërkojë që palët menjëherë të përfundojnë ciklin e provokimit, pasi shqyrton qasjen e saj. Deri tani, strategjia perëndimore për Kosovën është mbështetur në një premtim të gabuar: Nevoja për kompensimin e presidentit serb në mënyrë që ta drejtojë vendin e tij në drejtim të humbjes së provincës së saj. Kompensim, i cili çon në logjikën destabilizuese të ndarjes, humbet pikën.
Kosova ekziston në vetëdijen serbe jo si një shtojcë, por si zemra dhe shpirti i pashprehur i kombit serb. Narrativa themeluese e vendit mbështetet në një humbje heroike në Kosovë 630 vjet më parë. Prandaj, humbja e Kosovës – edhe pse në masë të madhe e vetëshkaktuar – nuk mund të kompensohet; kjo është një tradhti kombëtare.
Pikërisht për këtë arsye Kisha Ortodokse Serbe kundërshton shkëmbimin e tokave, duke favorizuar Vuçiqin, i cili zyrtarisht do t’i dorëzojë kundërshtarët më të përkushtuar të vendeve serbe. Ky është më shumë se një problem taktik. Ndarja do të largojë serbët që kanë ankesa të përhershme, duke i ngarkuar marrëdhëniet e tyre me Kosovën dhe fqinjët e tjerë.
Si për Maqedoninë, zgjidhja për problemin e Kosovës qëndron në njohje – në kuptimin më të plotë të fjalës. Me qëllim që të lejojë Serbinë të njohë Kosovën e pavarur brenda kufijve të saj të tanishëm – rezultati i vetëm stabilizues – Kosova duhet ta njohë legjitimitetin e pretendimit serb. Kjo nënkupton zëvendësimin e “kompensimit serb” me qëllimin e kundërt: angazhimi i Serbisë.
Strategjia e re perëndimore do të synojë të ruajë, nderojë dhe denjoj lidhjen e përhershme serbe me Kosovën, në kuadrin e njohjes së plotë, reciproke. Në vend që të heqë dorë nga veriu i vendit në një përpjekje të kotë për të konsoliduar serbët, strategjia e re do të bëjë të përhershme praninë serbe në Kosovë – në një formë të pajtueshme me sovranitetin dhe funksionalitetin e shtetit.

Për shembull, kushtetuta e imponuar ndërkombëtarisht nga Kosova aktualisht kërkon që Prishtina të mbrojë vendet ortodokse serbe, një detyrim që do të ndizet menjëherë nën një skemë të ndarjes. Sipas strategjisë së re, Prishtina do të heqë dorë nga sovraniteti i plotë mbi këto vende në Kishën Ortodokse Serbe. Për të siguruar që vendet të përdoren në mënyrë të përshtatshme dhe të mos bëhen pika flakërimi, palët do të bien dakord për autoritetin e detyrueshëm të sekretarit të përgjithshëm të Organizatës për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë (një palë e tretë e pranuar) për të zgjidhur çdo mosmarrëveshje.

Për të rifilluar rrëfimet për të kaluarën, marrëveshja do të kopjonte modelin e krijuar nga Greqia dhe Maqedonia Veriore. Me mbështetje të fuqishme ndërkombëtare, Serbia dhe Kosova do të krijojnë gjithashtu një “Komitet të Përbashkët të Ekspertëve”, si në marrëveshjen midis Athinës dhe Shkupit, të ngarkuar me prodhimin e “interpretimit objektiv të ngjarjeve” bazuar në “burime të vërteta … të bazuara në prova”.
Përveç diskutimit dhe prodhimit të studimeve, historianët do të mbulonin materialet për paraqitje dinjitoze dhe të gjalla të historisë së Kosovës të secilës anë. I vendosur në një memorial, muze dhe institut publik, Qendra e Përbashkët për Paqe dhe Histori do të kishte qëndrim zyrtar dhe ambiente të shquara në Prishtinë dhe Beograd, ku do të fluturonin flamujt e të dy vendeve. Duke ndërvarur Vuçiqin, kjo sipërmarrje do të kërkonte përfshirjen aktive të Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Serbisë, ekspertët e të cilëve do të punonin bashkë me homologët e tyre shqiptarë nën kujdesin e kujdesshëm grek, maqedonas dhe shqiptarë.
Një qasje paralele do të qeverisë etjen intensive në të dy shoqëritë për drejtësi. Shtetet e Bashkuara dhe BE-ja do të prodhonin një kornizë të detajuar për Serbinë dhe Kosovën, që secila të ndjekë autorët e mirënjohur (dhe më pak të njohur) të krimeve kundër bashkësisë së tjetrit. Të siguruar nga asistenca ndërkombëtare (veçanërisht për sistemin e drejtësisë në Kosovë) dhe precedentë të suksesshëm në rajon.
Shtetet e Bashkuara, të cilat zhvilluan fushatën ajrore vendimtare të NATO-s kundër Serbisë në vitin 1999, ka punën e vet për të bërë për të kaluarën. Serbia kohët e fundit përkujtoi përvjetorin e 20-të të fushatës, një kujtim të hidhur që Rusia shfrytëzon në rolin e saj të shquar si mbrojtësi i ashtuquajtur serb. Ish-selia e ministrisë serbe të Mbrojtjes ende qëndron në një grumbull rrënojash në Beograd, një monument për armiqësinë serbo-amerikane.
Vitin e kaluar, kryeministrja serbe Ana Bërnabiq dhe ministri i Jashtëm Ivica Daçiq, vizituan Kongresin e SHBA-së për të nderuar 100 vjetorin e një shfaqjeje miqësie – ditën gjatë Luftës së Parë Botërore, kur flamurët serbë dhe amerikanë fluturuan së bashku mbi Shtëpinë e Bardhë.

Uashingtoni përsëri mund të shfrytëzojë fuqinë e simboleve si një ndihmës i diplomacisë së saj në Kosovë. Pentagoni mund të kërkonte vendosjen afatgjatë të trupave të SHBA-së në një vend fiks në Serbi. Vendosja fillestare do të ishte një kontigjent i inxhinierëve të ushtrisë, misioni i së cilës do të ishte të punonte me homologët serbë për të rindërtuar infrastrukturën e shkatërruar, duke filluar me ndërtimin e shkatërruar të objektit të ministrisë së Mbrojtjes.
Vendndodhja ideale për bazën e SHBA-së do të ishte në Ponikve, një vend ushtarak në Serbinë perëndimore, që synohet edhe nga NATO. E vendosur pranë kufirit me Bosnjen, vendosja e SHBA-së do të gjendej gjerësisht dhe menjëherë në rajon, veçanërisht në Republikën Srpska të shkëputur, si sinjal i angazhimit të fortë të SHBA-së ndaj integritetit territorial të Bosnjes.
Përtej simbolizmit, Uashingtoni do t’i ofronte Beogradit një përmirësim të madh në marrëdhëniet ushtarake dhe civile, potencialisht në nivelin e partneritetit strategjik. Duke plotësuar investimet e SHBA-së në sferën e mbrojtjes, BE-ja do të ofrojë si Serbinë ashtu edhe Kosovën në një paketë bujare zhvillimore, në përputhje me synimin e bashkëjetesës mes dy vendeve. Plani do t’i furnizonte serbët në veri të shkëputur me një perspektivë të re, por do të pengonte krijimin e ndonjë protokolli si Republika Srpska e Bosnjes. Interesat e mbetura të Serbisë, modeste ekonomike në Kosovë do të mbrohen.
E gjithë qasja e riafirmimit të përhershëm – lidhja serbe me Kosovën dhe heqja dorë nga sovraniteti ndaj Kishës Ortodokse Serbe do të provokojë ulërima të opozitës në lagjet shqiptare. Megjithatë, Kosova është në një pozicion të dobët për të refuzuar mbrojtësin e saj ende të dashur të Amerikës nëse Uashingtoni sugjeron që Prishtina të negociojë një marrëveshje të tillë.
Nga ana tjetër, nëse Vuçiq hedh poshtë ose saboton qasjen e re, për shkak të mashtrimit rus ose të pavërtetësisë së tij, Uashingtoni duhet të përgatitë një alternativë të pakëndshëm. Zgjedhja e Vuçiqit do të jetë ose për të negociuar një zgjidhje të ndershme që e drejton Serbinë drejt BE-së deri në vitin 2025 ose të shikojë si Shtetet e Bashkuara dhe kryeqytetet kryesore evropiane të zbulojnë “Kosovën 2025”, një përpjekje intensive dhe transatlantike për ndërtimin e shtetit.
Në vend që të shihte Ministrinë e Mbrojtjes të Serbisë të krijonte një marrëdhënie të veçantë, potencialisht fitimprurëse me Pentagonin, ky privilegj do të shkonte në Kosovë. Duke përdorur levat e saj në NATO, Uashingtoni do të shtyjë aleatët për të mbështetur mbështetjen e ushtrisë së re të Kosovës dhe t’i kërkojë aleancës të bëjë të njëjtën gjë. Departamenti Amerikan i Mbrojtjes do të emërojë një të dërguar të posaçëm për të përshpejtuar zhvillimin e forcës së Kosovës. Departamenti i Shtetit do të emërojë një të dërguar të posaçëm për njohjen e Kosovës, i cili do të heqë angazhimet nga shtetet që njohin Europën për t’u bashkuar me Shtetet e Bashkuara në një përpjekje globale për të nxitur njohjen dypalëshe dhe multilaterale të Kosovës. Ndihma bujare e zhvillimit të BE-së që Serbia dhe Kosova do të ndajnë, do të shkonin vetëm në Kosovë.

Dhe, në vend se vetë faktori i stabilitetit, Vuçiq do të shihej në të gjithë Perëndimin, si një politikan tjetër problematik i Ballkanit.
Vuçiq do të duhej të ishte më i zgjuar të rishqyrtojë rrënjësisht qasjen e tij në Kosovë. Vërtetë, Kosova që serbët e njohin – një provincë që u përgjigjej zotërinjve serbë – është zhdukur shumë. Por historia serbe nuk do të duket me dashamirësi ndaj udhëheqësit i cili hoqi dorë nga kërkesa e Serbisë në tërësinë e atdheut mitologjik të Kosovës për disa komuna të parëndësishme.
Më mirë për të imituar fqinjët e tij grekë e maqedonas dhe – me udhëheqjen e SHBA-së dhe ndihmën e BE-së – të krijojnë një zgjidhje që ruan lidhjen serbe me Kosovën pa barrën e qeverisjes së saj. Një marrëveshje, përgjatë këtyre linjave, do të mbrojë Vuçiqin nga bastionet e nacionalizmit reaksionar serb dhe do të përmbushë dëshirën themelore të shumicës së qytetarëve në Kosovë – të vazhdojë me dinjitet.