Manastiri i Deçanit dhe një histori ngatërresash me tokën

Nga një shpalim modest i historisë mësojmë për një “evolucion” të tokave rreth manastirit si metoh (shekulli i 14-të), si timar e vakëf (shekulli i 15-të e tutje), si çiflig e ajanllëk (fundshekulli i 18-të), si kontest agonistik midis mëtonjësve të ndryshëm (1918 e tutje), si tokë e përvetësuar njëanshëm (periudha e reformës agrare), si tokë e shtetëzuar (pas 1945-s) dhe, së fundmi, si tokë e deshtetëzuar dhe kaluar arbitrarisht në pronësi të manastirit (periudha e aparteidit millosheviqian)
Col Mehmeti & Riad Limani

Dhënia e 24 hektarëve tokë për kishën e Deçanit ishte rasti klasik i një vendimi që natyrshëm zgjon hakërrim në baza etike, por së paku ligjërisht është i drejtë. Sado që vitet e pasluftës ishin në dispozicion për trashjen e një “dosje” shqiptare, me anë të së cilës do të kuptohej problemi shumështresor i mëtimeve dhe kundërmëtimeve pronësore, deri më sot nuk është prodhuar as më e vogla gjë në natyrën e argumentit të qëndrueshëm. I vetmi version që ka prodhuar pafund debate, por jo edhe perspektiva rrugëzgjidhëse, ka qenë narrativa e papërgjegjshme e Lëvizjes Vetëvendosje. Tekqë e kaluara është evokuar shpesh në këto cakërrime, rivizitimi i historisë, sidomos asaj ndërmjet dy luftërave botërore, sipërfaqëson një tablo bukur interesante. Përshtypja e parë dhe e fundit është fuqia e mbrapshtë e cepave rustikë për të prodhuar dramë e intrigë, e cila në kushtet e polarizimit dhe politizimit të pashpirt, rekruton në psikozën e vet segmente të tëra shoqërore. Rrjedhimthi, “Mefistoteli” i së keqes nuk është vetëm priftëria e manastirit, por po aq edhe komuniteti lokal. Nga një shpalim modest i historisë mësojmë për një “evolucion” të tokave rreth manastirit si metoh (shekulli i 14-të), si timar e vakëf (shekulli i 15-të e tutje), si çiflig e ajanllëk (fundshekulli i 18-të), si kontest agonistik midis mëtonjësve të ndryshëm (1918 e tutje), si tokë e përvetësuar njëanshëm (periudha e reformës agrare), si tokë e shtetëzuar (pas 1945-s) dhe, së fundmi, si tokë e deshtetëzuar dhe kaluar arbitrarisht në pronësi të manastirit (periudha e aparteidit millosheviqian).

Manastiri i Deçanit në fillimshekullin e 20-të (Burimi: Arkivi i Manastirit të Deçanit, www.decani.org)

“Dom Božiji, vlasi i arbanasi”

Si në raste të tjera me Hilandarin, Banjën e Graçanicën, krisobula e vjetit 1330 nga sundimtari serb Stefan Uroshi III, i ndryshequajtur Dečanski, paraqet një listim të pikëpërpikshëm të tokave (metohe) që i jepen manastirit të Deçanit. Ashtu sikundër edhe 17 vjet më herët me rastin e ndërtimit të kishës së Shën Stefanit në Banjë apo shtatëmbëdhjetë më vonë me rastin ndërtimit të kishës së Kryeengjujve në Prizren, këto ndërtime kolosale ishin sipërmarrje personale të mbretërve nemanjidë që i shihnin ato si vendprehje apo hapësira murgjërimi në moshë të shtyrë. Periudha mesjetare për Ballkanin qendror ku rrethpriteshin shtresime të disafishta gjuhësore, kulturore e sociale, vjen me pak e hiç burime të shkruara që hedhin dritë mbi përditshmërinë e njeriut mesatar. Kjo mosnjohje e realiteteve të kateve të poshtme të shoqërisë diktoi rrethanën që krisobullat të bëheshin pa meritë alternativë për një lexim fare vertikal të historisë. Me privilegjet e akorduara nga ana e kralit dhe pronat e gjëra tokësore, ngrehat kishtare si Hilandari, Banja, Graçanica, Deçani e Prizreni u favorizuan nga lirimi prej taksave. Që të kihet vetëm një ide sa për kuriozitet: asohere Hilandari zotëronte 360 fshatra në Ballkanin qendror, ndaj prona kishtare shpesh pasurohej në mënyrë eksponenciale. E tillë shfaqet edhe puna me kishën kushtuar Pantokratorit në Deçan e cila në gjithsejtin e vet kishte 2097 shtëpi meropsësh (kategori juridike që shenjëzon bujqit), 69 shtëpi sokalnikësh (zejtarë) dhe 266 familje vllehësh (pastoralistë). Si e dhënë e çmuar historike nga kjo krisobulë është njoftimi se Stefan Uroshi III e zgjodhi “një vend të quajtur Deçan në zhupën e Zatërnavës” (Иже и зде вь мѣстѣ сем нареченѣм Дѣчани вь жупѣ Затрнавској), duke qenë paraprakisht “i bukur dhe i përshtatshëm për ngritjen e shtëpisë së Zotit” (мѣсто красно и подобно на сьзданије дому Божија).

Në po të njëjtin tekst krisobulik i bëhet jeh mëtimeve funksionaliste të mbretit për ç’i përket kishës: ajo është një vend i përbashkët (në origjinal опште мѣсто e vlerënjëshme me greqishten κοινόβιον) për igumenë e kallugjerë. Kjo hapësirë e konsideruar si metoh, gjithnjë sipas ravijëzimit nga krisobula, përfshinte dy njësi përbërëse e të dallueshme socio-ekonomike: fshatrat (сел) dhe katundet vllehe e shqiptare (катун влашких и арбанашких). Afërmendsh, metohi në fjalë përbëhej nga një shumëllojshmëri profesionesh, gjë që kushtëzoi rrethanën që jeta lokale të bëhej fare e ndërlidhur.

Manastiri i Deçanit midis viteve ’20 dhe ’40 të shekullit të kaluar (Burimi: Arkivi i Manastirit të Deçanit, www.decani.org)
Uzurpime, pronësi, shpallje

Është fare domethënës fakti që aranzhimet e krisobullës për taksjen e pronave për manastirin e Deçanit nuk është se patën jetë të gjatë. Këtë e dëshmon edhe vizita në Deçan e princeshës Milica Hrebeljanović, e njohur edhe me emrin e saj kishtar si Jevgjenia, në qershorin e vjetit 1397. Teksti i krisobulës e hedh fajin për shkretimet e djegiet e bëra sa te “popujt ismaelitë” (naroda izmailićanskih), po aq edhe te “ata që sunduan më parë” (i od onih koji su pre nas vladali). Duke aluduar në krisobullën e parë të Deçanit, Milica shpallte rikthimin e “fshatrave të uzurpuara më parë” (ranije oteta sela). Gati një shekull më vonë, “pronësia” mbi metohet ndryshoi sipas rendit dhe sistemit të ri. Kjo domethënë se ato që më parë i ishin taksur manastirit tani shfrytëzoheshin nga spahiu, në emër të asaj që këto toka ishin “timar” i tij. Kështu sipas defterit të Sanxhakut të Shkodrës të vjetit 1485, Ziameti i Deçanit, dirlik i Hasan beut, përfshinte fshatrat: Rugovë, Deçan, Manastir i Deçanit, Gjakovë, Kosuriq, Gorazhdevc dhe Cernish. Pra, gjithsej 6 fshatra, 1 manastir, 253 shtëpi “hane”, 78 mücerret (të pamartuar) dhe 15 bive (të veja), me të ardhura vjetore 35.114 akçe (Skender Rizaj, “Kosova gjatë shekujve XV, XVI dhe XVII”, 1982, fq. 206). Edhe fshatrat rrotull morën titullarë të ri si bie fjala, Krysheci u bë timar i Musait, të birit të Perper Ahmetit, Barani e Gllogjani, timarë të Mustafait, të birit të Jahjasë, etj (Mark Krasniqi, Lugu i Baranit, 1984, fq. 25).

Një pjesë nga teksti i Krisobulës së Deçanit (1330). Shkruar në një sllavonishte kishtare, aty përmendet sesi një vend i quajtur Deçan (Дѣчани) u zgjodh për ndërtimin e shtëpisë së Zotit (дому Божија). Duke qenë një mjedis ku mbishtresoheshin gjuhë e identitete, katundet vllahe e arbanase (катун влашких и арбанашких) përmenden si toposet e para në këtë krisobulë
Eksperimenti agrar në “tokat e reja”

Megjithë realitetet ndryshe-ndryshe, e përbashkëta për disa nga vendet e Ballkanit pas luftërave ballkanike, dhe veçmas pas Luftës së Parë Botërore, ishte problemi i reformës agrare i cili vinte si pajë nga e kaluara perandorake austriake dhe osmane. Në rastin tonë, Serbia e pas Versajës, e rilindur si Mbretëri serbo-kroato-sllovene, e nismoi të ashtuquajturën reformë agrare (agrarna reforma). Proklamata e famshme e 24 dhjetorit të vjetit 1918, ku regjenti i asobotshëm Aleksandër e shpalli ambicien për suprimimin e bujkrobërisë dhe pronave të mëdha, fillimisht u përjetua sikur të kishte rënë gongu për çlirimin e mezipritur të fshatarëve të patokë. Por reforma nuk i kishte qëllimet e njëjta kudo: konsekuencat e saj në viset shqiptare në Sanxhak, Kosovë dhe Maqedoni fqinjëronin me atë që mund të quhet shkombëtarizim dhe spastrim etnik. Në “tokat e reja”, planifikuesit në Ministrinë Agrare po i bënin hesapet n’gjeti. Synimi imediat ishte shkatërrimi pronarëve të mëdhenj të tokave në Kosovë, hap ky që do të lehtësonte dëbimin e shqiptarëve drejt Turqisë. Kjo është arsyeja pse vetë Beogradi sikur i nxiste fshatarët shqiptarë të dyndeshin drejt zyrave lokale që, si çifçi, të fitonin pronësinë e plotë mbi tokat që ligjërisht ishin të sahibive (çifligarëve). Organet që kishin marrë përsipër problemin agrar shënjestronin pronarët shqiptarë të çifligjeve në bazë të ndarjes së rentes së përkohshme, madje ata pronarë që ishin detyruar të largoheshin, iu konfiskohej prona menjëherë. Rrengjet e Drejtorisë Agrare shkuan deri atje sa sajuan modalitete të tilla të cilat i katandisën pronarët e mëdhenj shqiptarë të tokave në aso derexhe sa t’i shisnin pronat e tyre me çmime tepër të lira, pra nën vlerën reale të tyre. Pra, ky proces sistematik i shkatërrimit të subsistencës së shqiptarëve ndikoi në pauperizimin (varfërimin) e përgjithshëm të jetës edhe ashtu të rrënuar ekonomike. Kjo e rralloi aq fort numrin e pronarëve të mëdhenj të tokave saqë në prag të pushtimit të Jugosllavisë më 1940—sipas një vlerësimi të shtabit të Zonës III ushtarake—në Kosovë kishin ngelur vetëm disa dhjetëra persona si pronarë tokash me afro 20 deri në 80 hektarë tokë. Kështu në një raport të datës 14 mars 1942 nga ministri i Punëve Botore, Iljaz Agushi, thuhej se mbi gjysma e pronës, qoftë private apo e përbashkët, që zotërohej nga popullsia shqiptare ishte grabitur nga autoritetet jugosllave (shih Marlengen Verli, Reforma agrare kolonizuese në Kosove 1918-1941,1992, fq. 91 – 97).

Në vitin 1974, orientalisti Selami Pulaha botoi një përkthim dhe studim të defterit osman të vitit 1485 për Sanxhakun e Shkodrës (Defter-i mufassal-i liva-i Iskenderiye sene-i 890). Midis të tjerash, ky material ofron të dhëna për ziametin e Deçanit

Lorenzoni: Shkombëtarizim e kolonizim në Kosovë

Edhe një studiues italian si Giovanni Lorenzoni vinte re, në raportin e tij mbi problemin e kolonizimit dhe reformës agrare, se ndarja e tokës bëhej mbi bazën e përkatësisë raciale dhe se popullsia shqiptare nuk mund as të pretendonte diçka pozitive nga reforma (“Nessun contadino di razza e di sentimento albanese trovandosi in queste categorie e chiaro poteva aspiravi”). Kështu, sipas tij, nga ligji 19 i statutit të shtetit jugosllav përfitonin vetëm invalidët e ushtrisë, të vejat dhe jetimët e Luftës së Parë Botërore (Prima Escursione nel Kossovo, 7-18 ottobre 1941). Kështu, qëllimi politik i kolonizimit ia kishte dalë mbanë të shkombëtarizonte territorin (“disnazionalizzare il territorio”), duke zëvendësuar popullatën autoktone shqiptare me elementë serbo-malazezë të importuar nga gjetkë (“sostituendo alla popolazione autoctona albanese elementi serbo-montenegrini importati dalla Bosnia, dal Banato, dalla Croazia, dalla Sumadia e via dicendo”).
Rrjedhimisht, në Kosovë u përhap një gjendje pragshpërthimi social midis mëtimeve kuturu të fshatarësisë dhe pronarëve të tokave, ku paradoksalisht shteti në këtë ngatërresë e mbajti anën e fshatarit kundër sahibiut. Meqë kolonat e fshatarëve të patokë para zyrave agrare po bëheshin të pafundme, dhe shteti nuk kishte si t’i sprapste meqë vetë e proklamonte nenin 42 të Kushtetutës, atëherë kjo çështje i kaloi përsëri në dorë burokratëve dallaveraxhinj të Drejtorisë Agrare në Shkup. Më 1928, Gjorgje Kërstiqi nga kjo Drejtori e autorizoi një shkrim të gjatë me titull: “Da li dobra manastira Visoki Dečani spadaju pod udar agrarne reforme” (A i nënshtrohen të mirat e Manastirit të Deçanit reformës agrare, botuar në Arhiv za pravne i društvene nauke, 1928, fq. 448-460). Edhe asokohe, fesati bëhej për tokat në rrethepërqarkun e manastirit, në vendin e quajtur Bivolak. Në këto toka, të cilat manastiri i mëtonte me tapi si të vetat që nga koha e turkut, pati plot banorë anas që i kërkuan ato si të vetat. Por, Kërstiqi përpiqej ta nulifikonte mëtimin e tyre me anë të një manovre të shkathtë ligjore duke argumentuar që statusi i çifçiut nuk vlente për tokën manastirore, por vetëm për çifligjet e sahibive. Ky burokrat madje përpiqej ta rëndonte peshorën në dobi të manastirit duke theksuar se po të njëjtat toka të kontestuara, për dallim prej Isniqit, nuk ishin të zëna me ndërtime private. Sipas tij, kjo e bënte të besueshëm pohimin se ato ishin të kishës dhe se kohëpaskohe kjo e fundit ia jepte me qira banorëve vendës. Paradoksalisht, në këtë dava për tokën, dilte që manastiri shpesh ishte nxjerrë i fituar prej pushtetit lokal në kurriz të ankuesve. Më 1855, Gjykata e Sheriatit në Pejë ia kishte miratuar ankesën manastirit të Deçanit kundër njëfarë Demë Osmanit prej Isniqi, i cili kishte ndërtuar kullë midis livadheve e fushave të Bivolakut. Sipas vendimit të gjykatës, toka në fjalë ishte pjesë e vakëfit të kishës. Gjithsesi, këto janë vetëm disa raste që ishin ruajtur në arkivat e manastirit, porse tabloja e vërtetë duhet të ketë qenë larg më e ndërlikuar.

Ekonomisti italian, Giovanni Lorenzoni në vitin 1941 bëri një udhëtim nëpër Kosovën e sapoçliruar e të bashkuar me Shqipërinë. Me shënimet e tij në formë ditari, që mund të lexohen edhe si “sociologji rurale”, Lorenzoni vuri në dukje pasojat e rënda që kishte shkaktuar reforma agrare dhe kolonizimi në Kosovë

Terroristi serb që uzurpoi pyjet e Deçanit

As sot e kësaj dite në publikimet e manastirit të Deçanit nuk përmendet afera e terroristit serb të shndërruar në deputet të Partisë Radikale, Punisha Raçiq. Në fillimvitet ‘20, ai po bënte namin si karagjoz duke mëtuar me anë të gjenealogjive të rrejshme se ishte pasardhës i “mbretit të shenjtë” të Deçanit, e herë të tjera si pasardhës i Stevo Vasojeviqit imagjinar i cili paskësh mbetur i vrarë në betejën e Kosovës më 1389. Këto i jepnin atij tagrin që të kërkonte hiç më pas se 3500 hektarë tokë dhe pyje rreth manastirit të Deçanit. Me afërsinë e tij më Nikolla Pashiqin, Raçiqi kishte vënë dorë mbi pyjet e Deçanit, duke i përvetësuar ato përmes kontratash të dyshimta e duke ngritur aty edhe punëtori sharrash.

Në verën e vitit 1924, sipas gazetës “Novosti”, një delegacion i kishte kërkuar Pashiqit që ta arrestonte Raçiqin për shkak të prerjes së pyjeve në Deçan. Sipas shtypit të kohës, Pashiqi kishte kërcënuar se po të kishte protesta kundër Raçiqit, do të dërgohej edhe ushtria. Në Gjykatën e Pejës, kontesti e nxori të fituar deputetin nacionalist serb, i cili vazhdoi me aktivitetet e tij biznesore në prerjen e lëndës drusore të pyjeve në Deçan rreth manastirit.
Që tabloja të zgjerohet edhe më shumë, në periudhën midis dy luftërave botërore, manastiri i Deçanit i zgjeroi vazhdimisht pronat e veta. Kështu, më 27 gusht 1927, Drejtoria e Lartë Agrare në Shkup i dha manastirit pronat e 50 familjeve shqiptare të Isniqit, të cilat u shpronësuan pa të drejtë apelimi. Deri në kapitullimin e Jugosllavisë më 1941, manastiri ishte bërë hisedar i mbi 600 hektarëve tokë (shih Marlengen Verli, Shqipëria dhe Kosova: historia e një aspirate, 2007, fq. 288).

Çetniku dhe terroristi serb, Punisha Raçiq (1886-1944), i cili në fillim të viteve ‘20 përvetësoi 3500 hektarë tokë e pyje të Deçanit, përfshirë edhe prona të kishës

Origjina korruptive e mosmarrëveshjes

Afërmendsh, kaleidoskopi i historisë pronësore të manastiri i Deçanit është fort më i ndërlikuar e hektik sesa kaq, porse rastet e sipërpërmendura dëshmojnë një gjë fare të thjeshtë. Mëtimet e kundërmëtimet për tokë shpesh kanë histori të dyshimtë e plot paqartësi që vijnë nga realitetet e reja pas pushtimit të Kosovës nga Serbia në fundvitin 1912. Të paktën nga vitet ‘20 e këtej, manastiri i Deçanit uzurpimin e tokës e bëri mjaft shpesh me ndihmën e autoriteteve lokale dhe qendrore jugosllave, ashtu si në rrethana plotësisht korruptive ngjau edhe afera e Raçiqit. Ky i fundit përfaqëson rastin e kulluar të gangsterit të fuqizuar me pushtet (inspektor i plotfuqishëm) e me lidhje të ngushta në qarqet mbretërore e qeveritare që përvetësoi pasuri pyjore në Deçan, në Mitrovicë, Shkup e Ohër. Edhe rastet kur fshatarët çifçi në anët e Deçanit kërkonin me të drejtë ose jo të bëheshin pronarë të tokave të cilat manastiri i quante të vetat, sprapseshin nga manovrat e të ashtuquajturës Drejtori e Lartë Agrare. Ka pasur raste kur vetë fshatarët serbë të Deçanit janë favorizuar prej pushtetit lokal e qendror, madje në kurriz të kolonëve malazezë: fjala është për deputetin Nedelko Simonoviq i cili përmes ndërhyrjes së tij te Ministria e Reformës Agrare më 1926 prapësoi vendimin për vendosjen e 16 familjeve malazeze në Deçan. Në vend të tyre toka e caktuar për kolonizim iu jepej 17 serbëve vendës nga fshati fqinj i Lloqanit (Marenglen Verli, Reforma Argare kolonizuese në Kosovë, 1992, fq. 136).